Véddi o wikitèsto de Færo

{{Grafîa ofiçiâ}}
[[File:Krafla - Schwefelfeld 4.jpg|thumb|350px|'Na sedimentaçión de færo arénte a 'na sedimentaçión de [[Sorfano|sórfo]]]]
Inta [[Sciensa|scénsa]], o '''færo''' o l'é in [[Elementi chimici|eleménto chìmico]] raprezentòu co-o scìnbolo ''Fe'' (abreviaçión da paròlla [[Léngoa latìnn-a|latìnn-a]] ''ferrum'') e [[Nummero atommico|nùmero atòmico]] 26. 

St'eleménto o s'atréuva sénpre legòu a âtri, cómme [[carbonio|carbònio]], [[siliçio|silìccio]], [[manganeise|manganéize]], [[crommo|cròmmo]] ecétera. E seu dôe lîghe ciù conosciûe, l'[[âsâ]] e a [[Ghisa|ghîza]], són formæ co-o carbònio. 

Inportantìscimo inta [[tecnologia|tecnologîa]] pe-e seu caraterìstiche mecàniche e a seu capaçitæ de êse louòu, into pasòu o l'êa tànto inportànte ch'à dæto o nómme a 'n intrêgo perîodo da stöia: l'[[etæ do færo]]. 

==Cénni stòrichi==
E prìmme testimoniànse de l'ûzo do færo vàn inderê fìn a 4000 ànni prìmma de Crìsto, quànde i [[Sumèri]] e [[Ittìti]] o dêuviâvan pe fâ cöse picìnn-e cómme pìsse de lànsa e gioiélli ricavæ da-o færo pigiòu da metiöriti. Into [[Etæ de Mëzo|medioêvo]], ne l'alchimîa, o færo l'êa asociòu a-o pianêta [[Marte (astronomia)|Màrte]]

==Caraterìstiche==
O færo l'é o metàllo ciù abondànte a l'intèrno da [[Tæra]]. O costitoîsce o 16% da màssa do nòstro pianêta, e l'é o sèsto eleménto ciù abondànte inte l'[[Universo|univèrso]]. A concentraçión de færo inti vàrri seu da Tæra a càngia a segónda da profonditæ: a l'é ciù grànde into [[Nùcleo terèstre|nùcleo]], e s'amèrma fìn a-o 4,75% inta [[crósta terèstre]]. A ògni mòddo, a grànde quantitæ de færo a l'intèrno da Tæra a no peu êse caozâ da-o [[cànpo geomagnético]], perché l'eleménto o s'atrêuva asæ probabilménte a 'na tenperatûa superiôre a-a [[tenperatûa de Curie]], óltre a-a quæ no gh'é ordinaménto magnético into [[retìcolo cristalìn]].

O færo l'é in [[metàllo]] che l'é estræto da-i seu [[Minerâle|minerâli]], costitoîi da [[Conpòsto chìmico|conpòsti chìmici]] do mæximo færo, sorviatùtto òscidi. Defæti o færo o no s'atrêuva mâi into stâto elementâre metàlico 'nsciâ crósta terèstre, ma sènpre sótta fórma de conpòsti inti quæ o peu êse trovòu a-o stâto òscidòu. Pe òtegnî færo metàlico bezùgna fâ 'na [[Riduçión (chìmica)|riduçión chìmica]] di seu minerâli. De sòlito, o færo o se dêuvia pe prodûe [[âsâ]], ch'o l'é 'na lîga a bâze de færo, carbònio e âtri eleménti.

O færo o l'à a ciù âta [[energîa]] de ligàmme pe [[nucleón]], dónca o l'é l'eleménto ciù pezànte che se peu prodûe pe mêzo da [[fissión nucleâre]] de [[Nùcleo atòmico|nùclei atòmichi]] ciù legêri, e o ciù legêro che se peu òtegnî tràmite a fissión: quànde 'na stélla a l'ezaorìsce tùtti i âtri nùclei legêri, e a finìsce pe êse conpòsta sorviatùtto de færo, a [[reaçión nucleâre]] into seu nùcleo a se fèrma, de mòddo che a stélla a colàssa 'nsce se mæxima, e nàsce 'na [[supernöva]].

Segóndo çèrtidùn modélli de [[Cosmologia|còsmologîa]], s'ariviâ a 'na fâze inta quæ tùtta a [[Mateia|matêia]] a saiâ convertîa inte færo, aprêuvo a lénte reaçioìn de fuxón e fissión nucleâre.

==Fórme allotròpiche do færo==
Exìstan træ fórme allotròpiche do færo, ciamæ:
* ''færo àlfa'', ch'o l'exìste a tenperatûe conpréize tra 760&nbsp;°C e 910&nbsp;°C;
* ''færo bèta'', ch'o l'exìste a tenperatûe conpréize tra 910&nbsp;°C e 1&nbsp;392&nbsp;°C;
* ''færo gàmma'', ch'o l'exìste a tenperatûe conpréize tra 1&nbsp;392&nbsp;°C e 1&nbsp;538&nbsp;°C.
Ste denominaçioìn són nasciûe segóndo l'órdine arfabético de létie grêghe: defæti, inti tenpi pasæ, existéiva ànche a denominaçión "færo bèta", a quæ a l'é stæta pöi abandonâ co-a scovèrta che a no l'êa davéi 'na fórma allotròpica do færo, benscì 'na forma paramagnética do færo àlfa, co-a mæxima strutûa.

==Disponibilitæ==
O færo o l'é tramêzo a-i eleménti ciù comùn insciâ Tæra e o costitoîsce ciù ò mêno o 5% da crósta terèstre. O s'atrêuva sorviatùtto 'nte minerâli costitoîi da seu vàrri [[Òscido|òscidi]].

Se pénsa che o [[nùcleo terèstre]] o ségge formòu prinçipalménte da 'na lîga de færo e [[Nichel|nìchel]], a mæxima ch'a costitoîsce ciù ò mêno o 5% de [[metéora|metéore]]. Scibén che són râri, i [[Metiörite|metiöriti]] són a fónte prinçipâ de færo a-o stâto metàlico ch'a se peu trovâ inta natûa.

==Produçión==
A livéllo industriâle, o færo o l'é estræto dai seu [[minerâle|minerâli]], sorviatùtto l'[[ematîte]] (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) e a [[magnetîte]] (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>), tràmite a riduçión con carbònio 'nte 'na [[fornâxe]] de riduçión a tenperatûe vixìnn-e a 2000 °C. Inta fornâxe de riduçión, a càrega ('na mescciûa de minerâle de færo, carbònio sótta fórma de coke e [[calcâre]]) a l'é mìssa 'nta pàrte âta da fornâxe, méntre 'na corénte d’âia câda a végne forsâ 'nta pàrte de sótta.

Inta fornâxe, o carbònio o reagìsce con l'[[oscigeno|òscìgeno]] de l'âia e o prodûxe [[monòscido de carbònio]]:

:<chem>2C + O2 -> 2CO</chem>

O monòscido de carbònio o ridûxe o minerâle de færo (ematîte, inte l'equaçión chi de sótta) pe fóndelo, diventàndo [[Anidrîde carbònica|biòscido de carbònio]] inta reaçión:

:<chem>3CO + Fe2O3 -> 2Fe + 3CO2</chem>

O calcâre o sèrve pe fónde e inpuritæ prezénti 'nto materiâle, sorviatùtto [[Sìlice|biòscido de silìccio]], [[ænn-a]] e âtri [[Silicâto|silicâti]]. A-o pòsto do calcâre ([[carbonâto de càlcio]]) se peu dêuviâ a [[dolomîte]] ([[carbonâto de magnézio]]). A segónda de quànte inpuritæ se dêvan levâ da-o minerâle, se pêuan adêuviâ âtre sostànse. O câdo da fornâxe o trasfórma o calcâre inte [[òscido de càlcio]]:

:<chem>CaCO3 -> CaO + CO2</chem>

Depoî l'òscido de càlcio se conbìnn-a co-u diòscido de silìccio e o fórma a rimanénsa:

:<chem>CaO + SiO2 -> CaSiO3</chem>

A rimanénsa a se fónde inta fornâxe (o biòscido de silìccio, da sôlo, restiéiva sòlido) e a stà a gàlla sórvia o færo lìquido, ch'o l'é ciù dénso. In scî lâti, a fornâxe a l'à de condûte da-e quæ se peu çèrne se pigiâ a rimanénsa lìquida (che se peu dêuviâ cómme materiâle pe-a costruçión de stràdde o, in [[agricoltûa]], pe arichî tære ch'àn pöchi minerâli) ò o færo fûzo, che o l'é ciamòu ghîza de prìmma fuxón.

Inte l'ànno [[2000]] són stæti prodûti ciù ò mêno 1,1 miliàrdi de [[Tonêa|tonêi]] de minerâle de færo (pe un valô comerciâle de aproscimativaménte 250 miliàrdi de dòlari), da-i quæ són stæte ricavæ 572 milión de tonêi de ghîza de prìmma fuxón. Scibén che ghe són 48 paìzi ch'estràn minerâli de færo, o 70% da produçión conplescîva o l'é dovûo a-i prìmmi çìnque: [[Cinn-a|Cìnn-a]], [[Braxî]], [[Australia|Oustràlia]], [[Rùscia]] e [[India|Ìndia]].

==Anàlixi==

===Anàlixi colorimétrica===
I ióni færo(II) (Fe<sup>2+</sup>) e færo(III) (Fe<sup>3+</sup>) fórman conplèssi de [[Rósso|colôre rósso]] con tànti conpòsti òrgànichi. Doî de sti conplèssi s'adêuvian pe motîvi d'anàlixi, e a concentraçión do ióne færo(II) ò færo(III) a se dedûxe da l'intenscitæ do colôre do conplèsso che o se fórma.

====Método do tiocianâto====
O canpión o végne mìsso 'nte 'na [[soluçión]] àcida pe [[àcido clòrìdrico]] ò [[àcido nìtrico]] 0,05&nbsp;M-0,5&nbsp;M, e o végne tratòu co-in ecèsso de soluçión de [[tiocianâto de potàscio]] (KSCN); i ióni tiocianâto, insémme a-i ióni de færo(III), fórman di conplèssi coloræ de rósso rùzze; quànde gh'é ecèsso de tiocianâto, o ióne conplèsso magioritâio o l'é Fe[(SCN)<sub>6</sub>]<sup>3-</sup>. I ióni færo(II) no reagîscian, ma pêuan êse preventivaménte oscidæ a ióni færo(III). 

A [[sciorbànsa]] da soluçión a l'é lezûa a-a [[longhéssa d'ónda]] de ciù ò mêno 480&nbsp;nm.

Tramêzo a-i [[Catióne|catióni]] che pêuan desturbâ a mezuaçión gh'é l'[[Argento|argénto]], o [[Rammo (elemento)|ràmmo]], o [[Nichel|nìchel]], o [[Cobalto|cobàlto]], o [[Zingo|zìngo]], o [[Cadmio|càdmio]], o [[Mercuio (elemento)|mercûio]] e o [[Bismüo|bismûo]]; tramêzo i anióni gh'é i [[Àcido floörìdrico|floörûri]], i [[Àcido òsàlico|òsalâti]] e i [[Àcido tartàrico|tartrâti]], che pêuan formâ conplèssi abàsta stàbili co-i ióni de færo(III), conpeténdo co-o tiocianâto. I sâ de mercûio(I) e de [[Stagno (metallo)|stàgno]](II) dêvan êse [[Òscidaçión|òscidæ]] a-i corispondénti sâ de mercûio(II) e de stàgno(IV), perché destrûan o conplèsso coloròu.

Câxo mâi ghe foîsan tròppi interferénti, se peu preçipitâ i ióni færo(III) inta fórma de idròscido tràmite trataménto co-îna [[soluçión d'ægoa]] de [[amonîaca]] concentrâ, separâ l'[[Idròscido de færo|idròscido de færo(III)]] òtegnûo e deslengoâlo de nêuvo 'nto [[àcido clòrìdrico]] desfòu; se no se peu estrâe o conplèsso tiocianâto de færo(III) co-îna mescciûa 5:2 de [[1-pentanòllo]] e [[Étere dietìlico|étere etìlico]].

==== Método de l'o-fenantrolìnn-a ====
I ióni færo(II) fórman in conplèsso tramêzo o rósso e cô de çetrón co l'[[1,10-fenantrolìnn-a|o-fenantrolìnn-a]] [(C<sub>12</sub>H<sub>18</sub>N<sub>2</sub>)<sub>3</sub>Fe]<sup>2+</sup>, l'intensitæ da quæ dipénde da-o [[pH]] inte l'intervàllo tra 2 e 9. A [[sciorbànsa]] da soluçión a l'é lezûa a-a [[longhéssa d'ónda]] de 510&nbsp;nm.

I ióni færo(III) végnan preventivaménte ridûi a ióni færo(II) pe trataménto con [[Clòridrâto de idròscilamìnn-a|clòrûro de idroscilamònio]] ò [[idrochinón]].

Tramêzo a-i interferénti ghe són o bismûo, l'argénto, o ràmmo, o nìchel, o cobàlto e i ióni [[Àcido perclòrico|perclòrâto]].

== Aplicaçioìn ==
O færo o l'é o metàllo ciù uzòu da l'umanitæ, e o raprezénta da sôlo o 95% da produçión de metàlli 'nto móndo. O seu bàsso prêxo e a seu rexisténsa sótta fórma de âsâ o réndan in materiâle da costruçión indispensàbile, mascimaménte pe-a realizaçión de [[Aotomòbile|aotomòbili]], de [[scàffo|scàffi]] de [[nâve]] e d'eleménti portànti de cazaménti. I conpòsti do færo ciù uzæ inclùddan:
* a [[ghîza]] de prìmma fuxón, ch'a contégne tramêzo a-o 4% e 5% de [[carbònio]] e quantitæ variàbili de vàrie inpuritæ, cómme o [[Sorfano|sórfo]], o [[Siliçio|silìccio]] e o [[Fosforo|fòsforo]];
* a [[ghîza]] de segónda fuxón (a ghîza vêa e pròpia), ch'a contégne tramêzo a-o 2,06% e 3,5% de carbònio e livélli ciù bàssi de inpuritæ sórvia dîte. A l'à in pónto de fuxón tramêzo a 1&nbsp;150&nbsp;°C e 1&nbsp;200&nbsp;°C, ciù bàsso de quéllo do færo e de quéllo do carbònio, dónca o l'é o prìmmo eleménto che se fónde quànde færo e carbònio són ascâdæ insémme;
* l'[[âsâ]] a-o carbònio, ch'o contégne quantitæ de carbònio tramêzo a-o 0,10% e o 1,65%. Segóndo a perçentoâle de carbònio, se divìddan in:
** estradôsci (mêno do 0,15%);
** dôsci (da-o 0,15% a-o 0,25%);
** semidûi (da-o 0,25% a-o 0,50%);
** dûi (ciù do 0,50%);
* o færo comùn, tecnicaménte dîto "batûo" ò "dôçe", o contégne mêno do 0,5% de carbònio, dónca in ógni mòddo o l'é âsâ. O l'é in materiâle dûo e fàçile da louâ. De spésso s'adêuvia a paròlla ‘færo’ ànche pe indicâ l'âsâ estradôçe e quéllo dôçe;
* in færo particolarménte pûo, ciamòu "færo Armco": o l'é prodûo da l'ànno [[1927]], con particolâri procediménti, e o l'é adêuviòu quànde a sèrve 'n'âtìscima [[permeabilitæ magnética]] e pochìscima [[Istèrexi|istèrezi]] magnética;
* i âsæ speciâli, i quæ contégnan carbònio e a-i quæ són azónti âtri metàlli (cómme o [[Crommo|cròmmo]], o [[Vanaddio|vanàddio]], o [[Molibden|molibdèn]], o [[Nichel|nìchel]] e o [[manganeise|manganéize]]) pe conferî a-a lîga 'na magiô rexisténsa fìxica ò chìmica;
* l'òscido de færo(III) (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), inte varietæ [[magnetîte]] e [[maghemîte]], adêuviòu pe-e seu propiêtæ magnétiche cómme materiâle pe-a produçión de supòrti de memorizaçión.

== Âtri progètti ==
{{Interprogetto}}

{{Töa periòdica}}
{{Contròllo de outoritæ}}

[[Categorîa:Eleménti chìmichi]]